Sokołów Małopolski: Historia i Teraźniejszość Miasta", "kategoria": "Miasta

Sokołów Małopolski to nazwa, która budzi ciekawość i często skłania do pytania: czy to rzeczywiście miasto? Odpowiedź brzmi: tak, Sokołów Małopolski jest pełnoprawnym miastem, choć stanowi część większej jednostki administracyjnej – gminy miejsko-wiejskiej. Ta historyczna miejscowość, położona w sercu dawnej Puszczy Sandomierskiej, kryje w sobie bogactwo dziejów, fascynujących legend i niezwykłych miejsc, które czekają na odkrycie. Zapraszamy w podróż przez wieki, aby poznać to urokliwe miasto i jego okolicę, zrozumieć jego rozwój oraz rolę, jaką odegrało w historii regionu.

Sokołów Małopolski: Miasto z Prawami i Tradycją

Potwierdzenie statusu Sokołowa Małopolskiego jako miasta jest kluczowe dla zrozumienia jego charakteru. Oficjalna strona internetowa gminy jasno wskazuje, że Gminę miejsko-wiejską Sokołów Małopolski tworzy Miasto Sokołów Małopolski oraz szereg sołectw. To rozróżnienie jest fundamentalne – miasto jest odrębną jednostką w ramach większej gminy. Ale od kiedy Sokołów Małopolski posiada prawa miejskie?

Sokołów Małopolski otrzymał prawa miejskie w 1569 roku z rąk króla Zygmunta Augusta, dzięki staraniom Jana z Pilczy Pileckiego. Już wtedy miasto zostało rozplanowane w renesansowym układzie ulic z centralnie położonym, obszernym rynkiem o wymiarach 150 na 150 metrów. Co ciekawe, miasto lokowano kilkaset metrów na północ od pierwotnego centrum osady, na prawie chełmińskim. Mieszkańcy Sokołowa zostali wówczas zwolnieni z płacenia podatków na okres dwudziestu lat, a królewski dokument zezwalał na cotygodniowe targi w każdy poniedziałek oraz trzy duże jarmarki główne w ciągu roku. Ambitne plany Jana Pileckiego, widoczne choćby w rozmiarze rynku, świadczyły o dążeniu do rozwoju Sokołowa jako prężnego ośrodka handlowego. Co więcej, wzmianki o Sokołowie jako „oppidum” (miasto) pojawiają się już od 1567 roku, co sugeruje, że ustne zezwolenie na lokację mogło być wydane wcześniej.

Historia Sokołowa Małopolskiego jest nierozerwalnie związana z jego funkcją miejską. Już w 1586 roku pojawia się pierwsza pisemna wzmianka o sokołowskim ratuszu – okazałym budynku krytym gontem, z wystającymi podcieniami. Ten budynek, choć przebudowywany i odbudowywany, funkcjonował na środku rynku aż do pożaru w 1904 roku. Fakt istnienia ratusza, cechów rzemieślniczych (jak cech szewców z 1585 roku) i erygowanej w 1588 roku parafii rzymskokatolickiej, jednoznacznie potwierdza miejski charakter Sokołowa od wieków. W połowie XIX wieku Sokołów Małopolski stał się nawet stolicą powiatu sokołowskiego, co dodatkowo umacniało jego pozycję w regionie.

Położenie Geograficzne i Geneza Nazwy

Sokołów Małopolski leży na obszarze dawnej Puszczy Sandomierskiej, co miało ogromny wpływ na jego rozwój i architekturę. Najcenniejsze fragmenty tego kompleksu leśnego zostały objęte ochroną, tworząc Sokołowsko-Wilczowolski Obszar Chronionego Krajobrazu. Miasto i jego okolice cieszą się łagodnym klimatem z niewielkimi opadami. Usytuowane jest w węźle pięciu gościńców, w widłach Wisły i Sanu, na Płaskowyżu Kolbuszowskim, w Niecce Sokołowskiej, Kotlinie Sandomierskiej. Leży zaledwie 24 kilometry na północ od Rzeszowa i 128 kilometrów na południe od Lublina, a w pobliżu znajduje się Port Lotniczy w Rzeszowie-Jasionce (11 km).

Nazwa „Sokołów Małopolski” wywodzi się jeszcze z czasów przed lokacją miasta, prawdopodobnie z XIV wieku, od założonej tu szkółki sokolniczej i osady wokół niej, w środku Puszczy Sandomierskiej. Jedna z miejscowych legend głosi, że osada powstała na rozkaz samego Króla Kazimierza Wielkiego. Władca, podróżując nowo wytyczonym szlakiem z Rzeszowa do Lublina, miał zatrzymać się na polanie w okolicy obecnego kościoła św. Ducha. Ujrzawszy sokole gniazdo na rozłożystym dębie, nakazał w tym miejscu założyć leśnictwo wraz ze szkółką przyuczającą sokoły do polowań. Bez względu na to, ile prawdy jest w legendzie, nazwa miasta jednoznacznie wskazuje na jego historyczne powiązania z sokolnictwem i puszczą.

Krótka Historia Sokołowa Małopolskiego: Od Osady do Współczesności

Historia Sokołowa Małopolskiego to opowieść o przetrwaniu, rozwoju i ciągłym odradzaniu się po licznych katastrofach. Badania archeologiczne dowodzą, że niektóre fragmenty dawnej Puszczy Sandomierskiej były zamieszkane już w mezolicie (około 7900–4200 lat p.n.e.), a na terenie puszczy odnaleziono ślady kultur: trzcineckiej, łużyckiej i przeworskiej.

Pierwsze Osadnictwo i Okres Przelokacyjny

W średniowieczu obszary Puszczy Sandomierskiej stanowiły pogranicze Królestwa Polskiego, oddzielając je od Węgier i księstw ruskich. Był to dziki obszar, pełen bagien i jezior, lecz już we wczesnym średniowieczu powstawały tu osady służebne, np. łowców książęcych. Szerokie akcje osadnicze, sięgające XII i XIII wieku, dotyczyły początkowo terenów słabiej zalesionych, dalej na południe. Dopiero później nastąpiła ekspansja w kierunku obecnego Sokołowa i powstałej tu pierwotnej osady, założonej prawdopodobnie w XIV wieku. Ze względu na swoją niedostępność, Puszcza stanowiła naturalne schronienie dla ludności uciekającej przed najazdami tatarskimi. Regularne akcje osadnicze, zapoczątkowane przez Kazimierza Wielkiego, zasilała głównie ludność z Księstwa Mazowieckiego, która dołączyła do autochtonów.

Początek miastu dała stara osada łowiecka i targowa. Funkcję targową pełnił obecny Plac Świętego Jana, który po lokacji zmienił swoje przeznaczenie, a w jego centralnym punkcie w późniejszym okresie wybudowano kościół parafialny. Inwentarze z XVII wieku opisują, że tuż za dawnym wałem miejskim, przy bramie Lubelskiej, znajdowało się leśnictwo. Obfitość drewna sprawiła, że przez wieki dominowało tu budownictwo drewniane.

Wiek XVII: Rozwój i Zniszczenia

Rozwój miasta został przerwany w 1608 roku, kiedy to Sokołów został zniszczony i ograbiony przez Stanisława Stadnickiego, zwanego „Diabłem Łańcuckim”, toczącego prywatną wojnę z Łukaszem Opalińskim, drugim mężem właścicielki Sokołowa, Anny Pileckiej. Ofiarami padło kilkudziesięciu mieszkańców, a kościół parafialny został sprofanowany i splądrowany.

Nieustające zagrożenie zewnętrzne, głównie ze strony najazdów tatarskich i tureckich, skłoniło mieszkańców do budowy w latach 30. XVII wieku długich na 1,5 kilometra wałów miejskich. Te ziemne fortyfikacje, z pięcioma bramami wjazdowymi, siedmioma bastejami, szeroką na 15 metrów fosą i drewnianą palisadą, otaczały miasto, oddzielając je od przedmieść. Ich budowa trwała blisko 20 lat i odbyła się wysiłkiem sokołowskich mieszczan. Za bramami (Lubelską, Łańcucką, Leżajską, Rzeszowską i Krakowską) szybko rozbudowały się kolejne przedmieścia.

Miasto rozwijało się szybko, stając się prężnym ośrodkiem rzemieślniczym. Wyroby szewskie, stolarskie, garncarskie, tkackie i kowalskie słynęły w szerokiej okolicy. W 1641 roku powołano do życia wspólny cech bednarzy, stolarzy, kołodziejów i garncarzy. Niestety, w 1657 roku Sokołów ponownie został zniszczony, tym razem przez węgierskie wojska księcia Siedmiogrodu, Jerzego II Rakoczego. Miasto i miejscowy kościół spłonęły. W 1672 roku miasto padło ofiarą najazdu tatarskiego. Skutki najazdu sprawiły, że miasto przejściowo opustoszało, a w 1673 roku osiedlonych było tylko 20 domów z ponad dwustu. Jednak już w 1687 roku Sokołów zamieszkiwało około 1645 mieszkańców w 329 domach, co świadczy o niezwykłej zdolności do odbudowy.

Wiek XVIII i Okres Zaborów

Pierwsza połowa XVIII wieku nie była pomyślna dla Sokołowa. Miasto nękały grabieże, epidemie i pożary. W 1702 roku wojska Hieronima Lubomirskiego grabiły dobra sokołowskie, a dwa lata później miasto ponownie ucierpiało z rąk oddziałów saskich. W latach 1717–1721 Sokołowszczyzna była kilkukrotnie nękana przez epidemie, a w 1718 roku doszło do pożaru, który strawił część domów i synagogę. W 1733 roku dobra sokołowskie zostały odsprzedane Antoniemu Lubomirskiemu, a w 1748 roku przeszły w ręce rodu Grabińskich na ponad sto lat. W 1769 roku przez Sokołowszczyznę przechodziły wojska rosyjskie i konfederatów barskich, a w Sokołowie przebywał wówczas Kazimierz Pułaski.

Po 1772 roku Sokołowszczyzna wraz z samym Sokołowem została wcielona do zaboru austriackiego. Mimo tragicznych wydarzeń miasto szybko się rozwijało. W 1786 roku liczyło już ponad 450 domów mieszkalnych, a w 1793 roku powstała Sokołowska Szkoła Miejska. W 1785 roku ulokowano tu austriacki garnizon wojskowy, stacjonujący przez blisko 70 lat. W 1809 roku Sokołów na kilka tygodni został wyzwolony spod panowania Austrii. W 1831 roku miasto nawiedziła pierwsza cholera, a w Sokołowie zakwaterowano ponad półtora tysiąca internowanych powstańców listopadowych.

Niepomyślny koniec XIX wieku i pierwsza połowa wieku XX przyhamowały rozwój gospodarczy miasta. W 1863 roku doszło do dużego pożaru dzielnicy żydowskiej, a 25 lipca 1904 roku w wielkim pożarze Sokołów doszczętnie spłonął w ciągu zaledwie trzech godzin. Spłonęło ponad 600 z około 740 domów, a dach nad głową straciło około 700 rodzin. Pożar zmusił dużą część mieszkańców, zwłaszcza bogatszych Żydów, do emigracji. Ocalała jedynie wschodnia część miasta. W okresie międzywojennym miasto wyraźnie straciło na znaczeniu. Likwidowano urzędy, nie powstała żadna fabryka ani planowana linia kolejowa, mimo że Sokołów znajdował się w obrębie Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Sokołów Małopolski Dziś: Architektura, Zabytki i Kultura

Mimo burzliwej przeszłości Sokołów Małopolski zachował wiele świadectw swojej bogatej historii. Zabytkowy układ urbanistyczny z czasów lokacji (1569 r.) z centralnie położonym rynkiem i urokliwymi uliczkami wpisany jest do rejestru zabytków. W okolicach rynku zachowały się drewniane domy, najstarsze z nich pochodzą z końca XVIII wieku. W zachodniej pierzei rynku stoi eklektyczny, parterowy budynek magistratu z 1907 roku, z bogatą dekoracją architektoniczną.

Znane Miejsca Sakralne i Pomniki

Sokołów Małopolski i jego okolice są domem dla wielu cennych obiektów sakralnych:

• Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Sokołowie Małopolskim (1908–1916, proj. Jan Sas-Zubrzycki) w stylu neogotyckim, z obrazem Matki Boskiej Królowej Świata – Sokołowskiej w ołtarzu głównym.
• Kościół filialny pw. św. Ducha w Sokołowie Małopolskim (druga połowa XIX w.) na tzw. Zawalu, jednonawowy z dwuwieżową fasadą, z pięcioma obrazami ofiarowanymi przez Jana Władysława Zamoyskiego.
• Neogotycki kościół parafialny pw. św. Bartłomieja w Nienadówce (1895–1897, proj. Franciszek Stążkiewicz), którego wejście zdobią monumentalne drzwi z brązu, „Bramy Pamięci”, wykonane w 1977 r. przez B. Chromego, autora rzeźby Smoka Wawelskiego.
• Drewniany kościół parafialny pw. Matki Bożej Królowej Polski w Wólce Niedźwiedzkiej, wzniesiony w 1607 r. w Woli Zarczyckiej i przeniesiony do Wólki Niedźwiedzkiej w 1907 r., z manierystycznymi ołtarzami.
• Kościół parafialny pw. Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny w Górnie (1913, proj. Jan Sas-Zubrzycki) w stylu neogotyckim.
• Kościół pw. Opatrzności Bożej w Trzebosi (1887 r.), trójnawowy, bazylikowy, z barokowym krucyfiksem z końca XVII w.
• Cmentarz żydowski w Sokołowie Małopolskim (XVIII w.), na którym zachowało się ok. 300 kamieni nagrobnych z napisami hebrajskimi i płaskorzeźbami symbolicznymi.

Miejsca Pamięci i Fortyfikacje Ziemne

Sokołów Małopolski i okolice upamiętniają również tragiczne wydarzenia historyczne:

• „Mały Katyń Ziemi Sokołowskiej” w Trzebusce – miejsce, gdzie znajdował się obóz jeńców wojennych, w którym NKWD więziło i rozstrzeliwało tysiące osób. Co roku odbywa się tu nabożeństwo żałobne, a w 1995 r. poświęcono pomnik autorstwa Piotra Kidy.
• Kopiec Niepodległości w Trzebosi, usypany w latach 1934–1938 przez miejscową ludność, poświęcony tym, którzy przyczynili się do odzyskania niepodległości.

Warto również wspomnieć o pozostałościach ziemnych fortyfikacji z lat 20. XVII wieku, które otaczały miasto, mając bronić je przed najazdami. Choć na polecenie władz austriackich wały zostały zlikwidowane pod koniec XVIII wieku, ich fragmenty zachowały się w południowo-zachodniej części miasta (w ogrodzie plebańskim) oraz na Zawalu (w okolicy cmentarza parafialnego).

Ciekawostki i Legendy Sokołowa

Sokołów Małopolski to także skarbnica legend i intrygujących ciekawostek, które wzbogacają jego dziedzictwo kulturowe:

• Legenda o Diable Łańcuckim: Stanisław Stadnicki, zwany Diabłem Łańcuckim, toczył wieloletnie wojny podjazdowe. Konflikt zaostrzył się, gdy Anna Pilecka (właścicielka Sokołowa Małopolskiego) odrzuciła zaloty Stadnickiego i wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. Mieszkańcy dóbr sokołowskich boleśnie odczuli skutki tej wojny. Według legendy, kosztowności zagrabione przez Stadnickiego ukryto w stawie w Trzebusce. Podobno przed I Wojną Światową podczas czyszczenia stawu odnaleziono skrzynkę zawierającą wyroby ze srebra i złota.
• Obóz rekreacyjny w Górnie: W czasie II Wojny Światowej hitlerowcy wybudowali w Górnie obóz rekreacyjno-wypoczynkowy dla żołnierzy i dowództwa niemieckich wojsk okupacyjnych. Według relacji mieszkańców, w czerwcu 1941 r. miał w nim rzekomo przebywać Adolf Hitler i Hermann Göring. Dzięki niepowtarzalnym walorom krajobrazowym i klimatycznym, wspierającym leczenie chorób układu oddechowego, na bazie dawnego obozu utworzono Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze (obecnie Szpital Chorób Płuc i Opieka Długoterminowa im. św. Jana Pawła II w Górnie).
• Pamięć o Monte Cassino: 8 września 2007 r. odsłonięto i poświęcono tablicę na budynku Zespołu Szkół Technicznych w Kolbuszowej, poświęconą pamięci żołnierzy z II Korpusu Polskiego, którzy polegli w bitwie o Monte Cassino w 1944 r. Wśród nich wymieniany jest strzelec Franciszek Smolak, urodzony w Turzy, który służył w 5 Batalionie Łączności.
• Kopia Rubensa w Trzebosi: W 2001 r. na strychu kościoła w Trzebosi odnaleziono kopię obrazu Petera Rubensa „Podniesienie krzyża”. Obraz pochodzi prawdopodobnie z II połowy XVII w. i został poddany konserwacji. Jest większy od antwerpskiego oryginału, dodano na nim dodatkowe osoby, a namalowany został jako całość (obraz Rubensa jest tryptykiem).

Placówki Muzealne i Rekreacja

Dla miłośników lokalnej historii i kultury, Sokołów Małopolski oferuje Społeczne Muzeum Towarzystwa Miłośników Ziemi Sokołowskiej w Sokołowie Małopolskim, które gromadzi i prezentuje eksponaty związane z regionem. Choć tekst nie podaje szczegółów na temat rekreacji, bliskość Sokołowsko-Wilczowolskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i łagodny klimat sugerują możliwości aktywnego wypoczynku na łonie natury.

Sokołów Małopolski: Miasto a Gmina – Porównanie Danych

Aby lepiej zrozumieć skalę Sokołowa Małopolskiego, warto przyjrzeć się danym demograficznym i powierzchniowym, rozróżniając miasto od całej gminy miejsko-wiejskiej:

Jak widać, Miasto Sokołów Małopolski stanowi integralną, ale mniejszą część całej gminy, zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby mieszkańców. Gmina miejsko-wiejska obejmuje Miasto Sokołów Małopolski oraz sołectwa takie jak Turza, Kąty Trzebuskie, Trzebuska, Wólka Sokołowska, Górno, Nienadówka, Wólka Niedźwiedzka, Trzeboś, Markowizna, Trzeboś Podlas.

Najczęściej Zadawane Pytania

Czy Sokołów Małopolski jest miastem?

Tak, Sokołów Małopolski jest miastem. Otrzymał prawa miejskie w 1569 roku od króla Zygmunta Augusta. Mimo że jest częścią gminy miejsko-wiejskiej, zachowuje swój status miasta.

Ile mieszkańców ma Sokołów Małopolski?

Samo Miasto Sokołów Małopolski liczy przeszło 4 tysiące mieszkańców. Natomiast cała gmina miejsko-wiejska Sokołów Małopolski (obejmująca miasto i sołectwa) zamieszkuje przeszło 17 tysięcy mieszkańców.

Jakie są najważniejsze zabytki w Sokołowie Małopolskim?

Do najważniejszych zabytków należą: zabytkowy układ urbanistyczny rynku z czasów lokacji, eklektyczny budynek magistratu, neogotycki kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, kościół filialny pw. św. Ducha, a także drewniany kościół w Wólce Niedźwiedzkiej i cmentarz żydowski z XVIII wieku.

Jakie wydarzenia historyczne miały największy wpływ na Sokołów Małopolski?

Na rozwój miasta duży wpływ miały liczne najazdy (Stanisława Stadnickiego, Jerzego II Rakoczego, Tatarów), pożary (zwłaszcza ten z 1904 roku, który strawił większość zabudowy), epidemie, a także okres zaborów, kiedy to miasto znalazło się pod panowaniem austriackim. Mimo tych trudności, Sokołów zawsze potrafił się odrodzić.

Z czego słynie Sokołów Małopolski?

Sokołów Małopolski słynie z bogatej historii, zabytkowego układu urbanistycznego, licznych obiektów sakralnych, a także z fascynujących legend, takich jak ta o skarbach Diabła Łańcuckiego. Jest również znany z tego, że w jego okolicy znajdował się niemiecki obóz rekreacyjny, a obecnie szpital chorób płuc.

Podsumowanie

Sokołów Małopolski to bez wątpienia miasto, które przez wieki kształtowało swoją tożsamość, stawiając czoła licznym wyzwaniom. Od średniowiecznej osady z sokolniczą tradycją, przez prężny ośrodek rzemieślniczy, aż po współczesną miejscowość z bogatą historią i kulturą – Sokołów Małopolski jest miejscem, które warto odwiedzić i poznać. Jego zabytki, miejsca pamięci, a także unikalne legendy sprawiają, że to miasto na Podkarpaciu jest żywym świadectwem minionych epok, a jednocześnie dynamicznie rozwijającym się centrum w swojej gminie.

Zainteresował Cię artykuł Sokołów Małopolski: Historia i Teraźniejszość Miasta", "kategoria": "Miasta? Zajrzyj też do kategorii Edukacja, znajdziesz tam więcej podobnych treści!